Podróż samolotem – co powinien wiedzieć pacjent?

Pacjent wybiera się w podróż samolotem i prosi o poradę? W artykule znajdziesz konkretne wskazówki, które pomogą farmaceucie ostrzec go przed możliwymi problemami zdrowotnymi podczas lotu – zarówno u osób zdrowych, jak i pacjentów z chorobami przewlekłymi. Podpowiadamy również, czy latanie w I, II i III trymestrze ciąży jest bezpieczne.

Jak podróż samolotem wpływa na organizm człowieka?

Warunki panujące w kabinie samolotu (na wysokości 7–12 tysięcy m n.p.m.), szczególnie obniżone ciśnienie, wpływają m.in. na ciśnienie parcjalne tlenu, co może prowadzić do spadku saturacji krwi o około 3–4% [6] i obniżenia wysycenia hemoglobiny tlenem do poziomu 85–91% [7].

U większości pacjentów zmiany te nie mają istotnego znaczenia klinicznego, jednak mogą pogarszać samopoczucie osób z chorobami układu krążenia, oddechowego lub anemią [6].

Wpływ na organizm mają również inne czynniki:

• czas trwania lotu – podróże trwające ponad 8 godzin zwiększają ryzyko zakrzepicy żył głębokich, zwłaszcza u pasażerów z ograniczoną możliwością poruszania się [6] lub czynnikami ryzyka, np. otyłością,
• niska wilgotność powietrza w kabinie, która może spaść nawet do poziomu 8% [1], co ma znaczenie dla pacjentek w ciąży lub większym ryzykiem zakrzepicy.

Podróż samolotem a szczególne grupy pacjentów

Niektóre grupy pacjentów mogą być bardziej wrażliwe na warunki panujące w trakcie lotu, co wiąże się z ryzykiem pogorszenia samopoczucia lub nasilenia objawów chorób przewlekłych. Szczególną uwagę należy zwrócić na:

• kobiety w ciąży – ze względu na zwiększoną objętość osocza, podwyższoną czynność serca oraz częstą anemię [1],
• kobiety w połogu – zwłaszcza po porodzie przez cesarskie cięcie, ze względu na podwyższone ryzyko zakrzepicy [2],
• pacjentów z chorobami przewlekłymi – np. układu sercowo-naczyniowego i oddechowego (niewydolność serca, astma, POChP, choroba zakrzepowa kończyn dolnych) [1],
• osoby uzależnione od nikotyny – ze względu na potencjalne objawy odstawienne [3],
• niemowlęta i małe dzieci – z uwagi na niedojrzałość układu oddechowego i większą podatność na odwodnienie [2].

Czy kobiety w ciąży mogą latać samolotem?

Podróż samolotem w ciąży jest możliwa w przypadku:

• ciąży pojedynczej do 36. tygodnia ciąży [2],
• ciąży bliźniaczej lub mnogiej loty są dozwolone do 32. tygodnia [2,4].

Z podróży interkontynentalnych, np. z lotu samolotem kobietę w ciąży może wykluczyć szereg przeciwwskazań:

• niektóre choroby przewlekłe, np. wady zastawkowe serca, ciężka anemia lub anemia sierpowata, zakrzepowe zapalenie żył [1],
• przeciwwskazania położnicze, np. poronienie, poród przedwczesny, poronienie zagrażające lub krwawienie maciczne w obecnej ciąży [1],
• czynniki środowiskowe, np. rejony endemiczne m.in. dla chorób przenoszonych drogą pokarmową, a także rejony malaryczne lub innych chorób tropikalnych [1].

W czasie przelotu samolotem kobiety w ciąży powinny pamiętać o ryzyku zakrzepicy, do czego predysponują zmiany hormonalne, a także zwiększony ucisk powiększonej macicy na naczynia i upośledzenie przepływu krwi żylnej [1]. Dlatego zaleca się stosowanie podstawowej prewencji przeciwzakrzepowej, np.:

• kompresjoterapię, która może obejmować specjalne pończochy uciskowe [2],
• regularne poruszanie się w trakcie lotu, np. kilkuminutowe spacery (co godzinę), wykonywanie ćwiczeń izometrycznych, zaopatrzenie się w wygodny ubiór i obuwie [1].

Podróż samolotem z niemowlakiem

Niemowlęta, które ukończyły 1–2. tydzień życia, mogą bezpiecznie podróżować samolotem – do tego czasu można upewnić się, że pęcherzyki płucne osiągnęły odpowiednią wydolność oddechową. Podczas lotu warto zadbać, aby dziecko ssało smoczek, pierś lub butelkę, co pomaga wyrównać ciśnienie w uchu środkowym i zmniejsza ryzyko jego zatkania oraz zapalenia ucha [2].

Jakie są przeciwwskazania do podróży samolotem?

Wśród przeciwwskazań, które dyskwalifikują pacjentów z podróży samolotem, wymienia się, takie schorzenia jak:

• niestabilna choroba wieńcowa [4],
• niedawno przebyty zawał serca lub udar mózgu [4],
• silna anemia (Hb między 6,5-7,9 g/dL) lub zaostrzenie anemii sierpowatej [2, 3, 4],
• choroby układu oddechowego o znacznym nasileniu objawów (z dusznością w czasie spoczynku) [4],
• odma opłucnowa, krwioplucie [4],
• choroby zatok przynosowych i nosa, zwłaszcza w razie niedrożności trąbki Eustachiusza [4],
• niedawno przebyty zabieg chirurgiczny lub uraz jamy brzusznej, twarzoczaszki, mózgu lub okolic gałki ocznej [4],
• zwiększone ciśnienie wewnątrzczaszkowe m.in. w przebiegu chorób zakaźnych, urazów [4],
• psychozy (z wyjątkiem chorób w pełni kontrolowanych leczeniem) [4],
• choroby zakaźne, które mogą być źródłem zakażenia u innych pasażerów [4], np. aktywna gruźlica płuc [7].

Czasowo z podróży samolotem wyłącza również niedawne nurkowanie, ponieważ zwiększa ono ryzyko tzw. choroby dekompresyjnej [4].

Potencjalne problemy w czasie przelotu

Pacjenci mogą obawiać się niektórych skutków podróży samolotem, m.in.:

• zespołu nagłej zmiany czasowej (tzw. jet lag),
• uczucia nierównego ciśnienia w uszach,
• choroby lokomocyjnej z nudnościami,
• opuchniętych i ciężkich nóg.

Uczucie zatkanych uszu

Uczucie zatkanych uszu lub nierównego ciśnienia jest związane z rosnącą objętością gazu znajdującego się w uchu środkowym na skutek zmian ciśnienia. Może ono wystąpić podczas wznoszenia się, jak i podczas opadania samolotu [10].

Dolegliwość ta częściej występuje u dzieci oraz osób z tendencją do nawracających infekcji górnych dróg oddechowych. W celu złagodzenia objawów zaleca się:

• ssanie cukierków lub żucie gumy [10],
• wymuszone połykanie śliny lub ziewanie [10],
• wykorzystanie gotowego zestawu do wyrównywania ciśnienia w uchu środkowym.

Inne opcje łagodzenia uczucia zatkanych uszu z możliwością wyrównania ciśnienia w uchu środkowym obejmują zastosowanie:

• manewru Valsalvy – chodzi w nim o zaciskanie płatków nosa i ust, a następnie delikatne wydmuchiwanie powietrza przez nos, co ułatwia wyrównanie ciśnienia w uchu środkowym [9,10],
• manewru Toynbeego – polega na zaciśnięciu nozdrzy i przełknięciu śliny [10],
• manewru Frenzel’a – polega na zaciśnięciu nozdrzy, napięciu mięśni gardła i jednoczesnym wymawianiu litery „k” [10].

Choroba lokomocyjna

Choroba lokomocyjna rzadko występuje podczas lotu – dotyczy około 1% pasażerów [1]. Najczęściej obserwuje się ją u dziewczynek w wieku 2–12 lat [1]. Dolegliwość wynika z niespójności między bodźcami z narządu wzroku i równowagi, co może prowadzić do zawrotów głowy, nudności i złego samopoczucia [1].

W ramach profilaktyki zaleca się wybór stabilnego miejsca siedzącego – najlepiej przy oknie, na wysokości skrzydła, gdzie turbulencje są najmniej odczuwalne [1]. Pomocne są również preparaty z imbirem lub leki łagodzące objawy choroby lokomocyjnej, np. z dimenhydrynatem.

Puchnięcie nóg i zespół klasy ekonomicznej

Długotrwałe unieruchomienie w pozycji siedzącej podczas wielogodzinnych lotów może prowadzić do zastoju krwi żylnej w kończynach dolnych i zwiększać ryzyko rozwoju zakrzepicy żył głębokich. Zjawisko to wiąże się z naciskiem ciężaru ciała na tylne powierzchnie ud i doły podkolanowe.

Pierwsze objawy mogą pojawić się już w trakcie lotu lub do kilku dni po jego zakończeniu. Należą do nich:

• obrzęk stóp (szczególnie wokół kostek),
• bóle w dołach podkolanowych i łydek,
• późniejsze zaczerwienienie podudzi, ich ocieplenie oraz gorączka [1].

Na rozwój zakrzepicy szczególnie narażone są:

• osoby starsze z nadkrzepliwością i stanami zapalnymi żył,
• pacjenci z żylakami podudzi,
• osoby po operacjach naczyniowych lub złamaniach kończyn dolnych unieruchomionych w opatrunku gipsowym,
• kobiety stosujące hormonalne środki antykoncepcyjne,
• pacjenci z chorobami nowotworowymi [1].

Jak zapobiegać zakrzepicy podczas lotu? W profilaktyce zakrzepicy szczególne znaczenie mają działania niefarmakologiczne, takie jak:

• zmiana pozycji ciała – wstawanie i krótkie spacery po pokładzie samolotu,
• unikanie odwodnienia, które zwiększa lepkość krwi [8],
• stosowanie kompresjoterapii, np. podkolanówek lub pończoch uciskowych,
• automasaż podudzi,
• ćwiczenia w pozycji siedzącej, np. naprzemienne zginanie grzbietowe i podeszwowe stóp, ruchy rotacyjne, przyciąganie nóg do klatki piersiowej,
• ćwiczenia w pozycji stojącej, takie jak wspięcia na palce i pięty [5].

W przypadku pacjentów obciążonych ryzykiem lekarz może dodatkowo zalecić farmakologiczną profilaktykę przeciwzakrzepową, np. w postaci zastrzyków z heparyny drobnocząsteczkowej [5].

Choroba dekompresyjna

Choroba dekompresyjna to zespół objawów spowodowanych tworzeniem się pęcherzyków gazu w organizmie, które powstają wskutek zbyt szybkiego spadku ciśnienia po nurkowaniu. Gazy rozpuszczone w płynach ustrojowych, głównie azot, mogą przekształcać się w pęcherzyki uszkadzające tkanki. Ryzyko wystąpienia choroby dekompresyjnej zwiększa się wraz z głębokością i czasem trwania nurkowania oraz ilością rozpuszczonego gazu [1].

Ze względu na warunki hipobaryczne w kabinie samolotu (ciśnienie odpowiadające wysokości 1800–2400 m n.p.m.), osoby nurkujące powinny unikać lotu bezpośrednio po zejściu pod wodę [1].

Zalecane minimalne przerwy między ostatnim nurkowaniem a lotem wynoszą [1]:

• 12 godzin – po jednorazowym nurkowaniu,
• 24 godziny – po dwóch nurkowaniach dziennie lub nurkowaniu głębokim z przystankami dekompresyjnymi,
• 48 godzin – po wielodniowych, powtarzanych nurkowaniach z dekompresją.

Inne problemy zdrowotne w czasie lotu samolotem

Podczas lotu samolotem pacjenci mogą odczuwać także mniej oczywiste dolegliwości, takie jak ból zęba, szczególnie w przypadku współistniejącego ropnia lub innych zmian zapalnych w obrębie jamy ustnej [10].

Ostrożność zaleca się również po niektórych procedurach diagnostycznych i zabiegach chirurgicznych, zwłaszcza tych, w których dochodzi do wprowadzenia gazu do wnętrza ciała. Dotyczy to m.in.:

• kolonoskopii, po której rekomenduje się wstrzymanie się od lotu przez co najmniej 24 godziny,
• laparoskopii jamy brzusznej (minimum 24 godziny lub dłużej),
• zabiegów okulistycznych i neurochirurgicznych z użyciem gazu [10].

Dodatkowo, zmiany ciśnienia w kabinie samolotu mogą prowadzić do rozszerzania się gazów w naturalnych przestrzeniach powietrznych, takich jak zatoki przynosowe, co może powodować znaczny dyskomfort – zwłaszcza u pacjentów z aktywnym zapaleniem zatok [11].

O czym przypomnieć pacjentowi lecącemu samolotem?

Farmaceuta odgrywa kluczową rolę w przygotowaniu pacjenta do podróży lotniczej – nie tylko w doborze odpowiednich preparatów OTC, np. w przypadku choroby lokomocyjnej, ale przede wszystkim dzięki w edukacji. To szczególnie istotne w przypadku pacjentów z grup ryzyka, takich jak osoby z zakrzepicą kończyn dolnych, kobiety w ciąży, a także osoby z POChP lub schorzeniami kardiologicznymi.

Warto również przypomnieć pacjentowi, że leki powinny być zapakowane do bagażu podręcznego, najlepiej w oryginalnych opakowaniach – z uwagi na bezpieczeństwo i łatwy dostęp w czasie podróży.

Piśmiennictwo:

1. Korzeniewski K, Medycyna podróży. Kompendium, PZWL, Warszawa, 2015.
2. Strukow A, Bezpieczna podróż samolotem – praktyczne wskazówki dla osób zdrowych i z różnymi schorzeniami, dostęp online 15.05.2025, https://www.alab.pl/centrum-wiedzy/bezpieczna-podroz-samolotem-praktyczne-wskazowki-dla-osob-zdrowych-i-z-roznymi-schorzeniami/.
3. Przeciwwskazania do lotu samolotem. Kto nie może latać samolotem? Dostęp online 15.05.2025, https://diag.pl/pacjent/artykuly/przeciwwskazania-do-lotu-samolotem-kto-nie-moze-latac-samolotem/.
4. Przeciwwskazania do lotu samolotem, dostęp online 15.05.2025, https://www.mp.pl/pacjent/zdrowiewpodrozy/lista/73737,przeciwwskazania-do-lotu-samolotem.
5. Gattermayer B, Spannbauer A. Are the passengers of transatlantic flights and health service staff familiar with the economy class syndrome and antithrombotic prophylaxis?. Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne/Surgical and Vascular Nursing. 2013;7(2):72-78.
6. Selbst S.M, Czy leci z nami lekarz? Co należy zrobić w przypadku wystąpienia medycznego stanu nagłego w trakcie lotu samolotem?, dostęp online 15.05.2025, https://podyplomie.pl/publish/system/articles/pdfarticles/000/012/930/original/60-64.pdf?1472041573.
7. Przybyłowski T, Bezpieczeństwo lotu samolotem u pacjentów z przewlekłymi chorobami układu oddechowego, dostęp online 15.05.2025, https://podyplomie.pl/publish/system/articles/pdfarticles/000/011/088/original/22-23.pdf?1468225312.
8. Silverman D, Gendreau M. Medical issues associated with commercial flights. Lancet. 2009;373(9680):2067-2077. doi:10.1016/S0140-6736(09)60209-9.
9. Sven- Eric Stangerup., Mads Klokker., Søren Vesterhauge., Peter Rea., and Jonathan Harcourt., (2021) Methods to Improve the Efficacy of Autoinflation Procedures and to Classify Eustachian Tube Patency. J. Archives of Medical Case Reports and Case Study. 4(1); DOI:10.31579/2692-9392/025.
10. Donner HJ. Is There a Doctor Onboard? Medical Emergencies at 40,000 Feet. Emerg Med Clin North Am. 2017;35(2):443-463. doi:10.1016/j.emc.2017.01.005.
11. Martin-Gill C, Doyle TJ, Yealy DM. In-Flight Medical Emergencies: A Review. JAMA. 2018;320(24):2580-2590. doi:10.1001/jama.2018.19842.