EVALI pod lupą farmaceuty. Fakty o ostrym uszkodzeniu płuc wywołanym wapowaniem

W 2019 roku świat medycyny stanął w obliczu nowego zagrożenia – ostrego uszkodzenia płuc związanego z wapowaniem, określanego jako EVALI. Choroba ta dotyczyła głównie młodych użytkowników e-papierosów, szczególnie produktów zawierających THC. Choć epidemia miała charakter przejściowy, wiedza o jej przyczynach i mechanizmach pozostaje istotna również dla farmaceutów.

Skąd wzięło się EVALI?

Wraz z rosnącą popularnością e-papierosów, zwłaszcza wśród młodzieży i młodych dorosłych, w Stanach Zjednoczonych w 2019 roku odnotowano gwałtowny wzrost przypadków ciężkiego, ostrego uszkodzenia płuc [1]. Schorzenie nazwano EVALI (ang. electronic cigarette or vaping product use–associated lung injury) – ostrym uszkodzeniem płuc związanym z używaniem e-papierosów lub wapowaniem [1]. Choroba ma przebieg potencjalnie śmiertelny, a jej objawy obejmują m.in.[3]:

• duszność (85–100% chorych),
• kaszel (60–85%),
• ból w klatce piersiowej (30-52%),
• gorączkę (57–84%),
• dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego, takie jak bóle brzucha (66%), nudności (57–75%) i wymioty (33–72%).

Dlaczego temat EVALI jest ważny dla farmaceutów?

Większość przypadków EVALI była związana z używaniem płynów zawierających THC skażonych octanem witaminy E, a nie z komercyjnymi produktami nikotynowymi [3,4]. Warto jednak pamiętać, że wapowanie — także legalnych liquidów — nie jest wolne od ryzyka, ponieważ w procesie podgrzewania mogą powstawać toksyczne związki drażniące drogi oddechowe [5].

Farmaceuta, jako specjalista pierwszego kontaktu, odgrywa kluczową rolę w profilaktyce i edukacji pacjentów, zwłaszcza młodych dorosłych. Do jego zadań należy m.in.:

• edukacja pacjentów o zagrożeniach zdrowotnych związanych z e-papierosami,
• zwracanie uwagi na konieczność konsultacji lekarskiej w przypadku wystąpienia objawów ze strony układu oddechowego.

EVALI – kogo dotyczyło?

Epidemia EVALI miała charakter przejściowy – liczba zachorowań gwałtownie spadła po 2019 roku, co wiązano m.in. z wycofaniem z rynku płynów skażonych octanem witaminy E (VEA) [3,4,6]. Choroba dotyczyła głównie osób młodych, ze średnim wiekiem 24 lata; około 2/3 pacjentów stanowili mężczyźni [4]. Większość przypadków występowała u użytkowników płynów zawierających substancje psychoaktywne, zwłaszcza tetrahydrokannabinol (THC) [3,7].

Około 80% chorych zgłaszało stosowanie e-papierosów z THC, a wśród osób badanych toksykologicznie odsetek ten sięgał nawet 94%. Większość pacjentów używała jednocześnie produktów zawierających THC i nikotynę, a tylko nieliczni – wyłącznie nikotynowych e-liquidów. Znaczna część preparatów pochodziła z nielegalnych źródeł dystrybucji [2].

Czy za EVALI odpowiadają produkty z nikotyną?

Przypadki EVALI stwierdzano jedynie u nielicznych pacjentów stosujących wyłącznie produkty nikotynowe [2]. Część źródeł wskazuje jednak, że w niektórych przypadkach dane mogły być niepełne ze względu na niedokładny wywiad lub błędne rozpoznanie [4].

Jak wyglądają statystyki używania wyrobów tytoniowych w Polsce i na świecie?

Według danych Głównego Inspektora Sanitarnego (GIS), w Polsce pali tradycyjne papierosy około 21% dorosłych osób, natomiast e-papierosów lub waporyzatorów używa około 1% społeczeństwa. Choć odsetek użytkowników e-papierosów w Polsce pozostaje niski, obserwuje się jego stopniowy wzrost, szczególnie wśród młodych dorosłych [5].

Na świecie trend ten jest znacznie bardziej dynamiczny. Według WHO liczba użytkowników e-papierosów wzrosła z 7 mln w 2011 roku do 41 mln w 2018 roku – czyli niemal sześciokrotnie. W latach 2017–2018, na podstawie badań ankietowych w 12 krajach europejskich, szacowano liczbę użytkowników e-papierosów na 8,3 mln osób [7].

Jak powstaje EVALI? Patomechanizm

Dokładna patogeneza EVALI nie jest w pełni poznana, jednak wiadomo, że w jej rozwoju uczestniczy wiele mechanizmów toksycznych i różne grupy związków chemicznych obecnych w aerozolu e-papierosów [4,6].

Octan witaminy E

Octan witaminy E został zidentyfikowany jako główny czynnik sprawczy epidemii EVALI – wykryto go u około 94% pacjentów z tym rozpoznaniem [2]. Substancja ta jest bezpieczna w suplementach i kosmetykach, lecz po podgrzaniu w urządzeniu do wapowania staje się toksyczna. Jej szkodliwe działanie polega na [4]:

• destabilizacji surfaktantu płucnego, co upośledza wymianę gazową,
• uwalnianiu ketenów – reaktywnych związków uszkadzających nabłonek oddechowy,
• powstawaniu makrofagów obładowanych lipidami, charakterystycznych dla EVALI.

Inne składniki uszkadzające płuca

Glikol propylenowy i gliceryna roślinna, podstawowe składniki e-liquidów, są uznane za bezpieczne do spożycia (GRAS), jednak pod wpływem wysokiej temperatury ulegają degradacji termicznej, generując toksyczne związki karbonylowe, takie jak [1,4–6]:

• formaldehyd,
• acetaldehyd,
• akroleina.

Związki te mają właściwości drażniące i mogą prowadzić do powstania stanu zapalnego oraz uszkodzenia nabłonka dróg oddechowych [1,5].

Substancje smakowe i aromaty również mogą działać toksycznie po inhalacji. Do najlepiej poznanych należą m.in. diacetyl, który indukuje odpowiedź prozapalną i hamuje funkcję bariery nabłonkowej w oskrzelach [4].

Metale uwalniane z e-papierosów wykryte w aerozolu e-papierosów to m.in. aluminium, chrom, żelazo, ołów [4].

Postępowanie i rola farmaceuty

W przypadku podejrzenia EVALI kluczowe znaczenie ma dokładny wywiad z pacjentem. Należy uzyskać informacje o historii używania e-papierosów lub wapowania w ciągu ostatnich 90 dni [1], ze szczególnym uwzględnieniem rodzaju stosowanego liquidu i jego źródła pochodzenia [4,6]. Warto także zwrócić uwagę na zgłaszane objawy oddechowe (np. kaszel, duszność, ból w klatce piersiowej) oraz choroby współistniejące, takie jak astma czy POChP [1].

Najskuteczniejszą metodą zapobiegania EVALI jest całkowite zaprzestanie używania produktów do wapowania. Farmaceuta może odegrać kluczową rolę w tym procesie – oferując porady dotyczące terapii uzależnień od nikotyny, rekomendując odpowiednie preparaty wspomagające lub kierując pacjentów do specjalistycznych placówek [3].

Piśmiennictwo:

1. Piśkiewicz MA, Duda W, Majewska EM, et al. Vitamin E acetate – a potential factor in e-cigarette or vaping product use-associated lung injury (EVALI). Military Physician. 2025;103(3):201–205. doi:10.53301/lw/203622.
2. https://www.mp.pl/interna/chapter/B01.II.E.30., dostęp online 28.10.2025.
3. Kaszyńska K, Balik D, Dąbek J, Grabowska K, Grabowska M, Kosucka W, Kubicka J, Kwaśniewska A, Lara J, Wiśniewska A. E-cigarette or vaping product use-associated lung injury (EVALI) and other known consequences of e-cigarette use: a literature review. Journal of Education, Health and Sport. 2025;80:59362. Published online April 28, 2025. doi:10.12775/JEHS.2025.80.59362.
4. Winnicka L, Shenoy MA. EVALI and the Pulmonary Toxicity of Electronic Cigarettes: A Review. J Gen Intern Med. 2020;35(7):2130-2135. doi:10.1007/s11606-020-05813-2.
5. Bizoń M, Maciejewski D, Kolonko J. Ostre uszkodzenie płuc wywołane e-papierosami (EVALI) jako problem leczniczy na oddziałach anestezjologii i intensywnej terapii. Anestezjologia Intensywna Terapia. 2020:221-228.
6. Amjad MA, Ocazionez Trujillo D, Estrada-Y-Martin RM, Cherian SV. E-Cigarette or Vaping Product Use-Associated Lung Injury: A Comprehensive Review. International Journal of Environmental Research and Public Health. 2025; 22(5):792. https://doi.org/10.3390/ijerph22050792.
7. Hądzlik I, Piotrowski J, Durowicz M, Paśnik J, Sendecka G, Kistela N, Skrzypczak KO, Krala-Szkaradowska M, Stencel NJ, Stuczyński SK. Clinical manifestations of EVALI in adolescents and the impact of e-cigarettes on respiratory disease. Journal of Education, Health and Sport. 2024;67:50879. Published online May 10, 2024. doi:10.12775/JEHS.2024.67.50879.
8. Tzortzi A, Kapetanstrataki M, Evangelopoulou V, Beghrakis P. A Systematic Literature Review of E-Cigarette-Related Illness and Injury: Not Just for the Respirologist. Int J Environ Res Public Health. 2020;17(7):2248. Published 2020 Mar 27. doi:10.3390/ijerph17072248.