W jakich grupach pacjentów ZUM wymaga szczególnej uwagi?

Zakażenie układu moczowego to jedna z częstszych infekcji, także w codziennej pracy farmaceuty. U niektórych pacjentów może jednak przebiegać nietypowo lub wiązać się z większym ryzykiem powikłań. Kiedy ZUM wymaga szczególnej uwagi i jaką rolę może odegrać farmaceuta?

ZUM w szczególnych grupach pacjentów

Zakażenia układu moczowego mogą przebiegać inaczej lub wiązać się z większym ryzykiem powikłań u pacjentów należących do tzw. grup szczególnego ryzyka. W ich przypadku kluczowe znaczenie ma wczesne rozpoznanie objawów oraz szybkie wdrożenie odpowiedniego postępowania. Do takich grup należą m.in. dzieci, kobiety w ciąży, osoby starsze oraz pacjenci z chorobami przewlekłymi.

Zobacz także: ZUM z perspektywy farmaceuty – objawy, czynniki ryzyka i postępowanie

ZUM u dzieci i niemowląt

Skumulowana częstość występowania zakażeń układu moczowego do 18. roku życia wynosi 5,7–8% [4]. Szacuje się, że nawet 10% dzieci doświadczy w swoim życiu przynajmniej jednego epizodu ZUM [1,2].

U dzieci (powyżej 1. miesiąca życia) zakażeniom może towarzyszyć gorączka, ale w niektórych przypadkach obserwuje się również obniżenie temperatury ciała [4].

Objawy ZUM u dzieci i niemowląt mogą różnić się od tych występujących u dorosłych. Poza typowymi objawami ze strony układu moczowego mogą pojawić się również:

• niechęć do jedzenia,
• słaby przyrost masy ciała (szczególnie u niemowląt),
• płacz podczas oddawania moczu,
• ból brzucha [4].

ZUM u osób starszych

Zakażenia układu moczowego występują częściej u pacjentów powyżej 60. roku życia. Dotyczy to zarówno kobiet, jak i mężczyzn – u których dodatkowym czynnikiem ryzyka jest łagodny przerost gruczołu krokowego.

Częstość ZUM w tej grupie wiekowej szacuje się na ok. 10% u mężczyzn i 20% u kobiet [1,2].

Do głównych przyczyn zwiększonej zapadalności należą:

• choroby współistniejące,
• osłabienie ogólnych mechanizmów obronnych,
• zmniejszenie lokalnej ochrony przeciwbakteryjnej (np. osłabiona aktywność wydzieliny gruczołu krokowego u mężczyzn).

U osób starszych ZUM może przebiegać nietypowo – objawy bywają skąpe, niespecyficzne lub łatwo przeoczyć ich znaczenie. W efekcie zakażenie bywa rozpoznawane późno, już w fazie powikłań [1,2].

ZUM w cukrzycy

U osób z cukrzycą zakażenia układu moczowego występują częściej i mogą mieć cięższy przebieg niż u pacjentów bez tej choroby. Ryzyko rozwoju ZUM jest w tej grupie około 1,5–2,2 razy wyższe niż w populacji ogólnej i rośnie wraz z czasem trwania cukrzycy [1]. Dodatkowo, pacjenci ci 2–4 razy częściej doświadczają zarówno bezobjawowej bakteriurii, jak i objawowych zakażeń dróg moczowych [1].

Do głównych czynników zwiększających ryzyko ZUM i jego powikłań u chorych na cukrzycę należą [2]:

• długotrwały przebieg choroby,
• hiperglikemia,
• glukozuria (sprzyjająca namnażaniu drobnoustrojów),
• powikłania naczyniowe i neurologiczne (mikroangiopatia, neuropatia).

U pacjentów z cukrzycą zakażenia są częściej wywoływane przez drobnoustroje oporne na standardowe antybiotyki. Często izolowane patogeny to:

• Proteus spp.,
• Klebsiella spp.,
• Pseudomonas spp.,
• drożdżaki, np. Candida albicans [2].

ZUM w ciąży

Układ moczowy kobiet w ciąży oraz w okresie połogu jest szczególnie podatny na zakażenia. Główną rolę odgrywają tu zmiany hormonalne i anatomiczne. Wzrost stężenia progesteronu prowadzi do zwiotczenia mięśniówki gładkiej dróg moczowych, a ucisk powiększającej się macicy na moczowody sprzyja zastojowi moczu i odpływowi wstecznemu [1].

Dodatkowo u kobiet ciężarnych często obserwuje się:

• upośledzone zagęszczanie moczu,
• glukozurię – oba te czynniki sprzyjają namnażaniu bakterii [1].

Każde zakażenie układu moczowego u ciężarnej należy traktować jako zakażenie powikłane [2]. Może ono przebiegać jako:

• bezobjawowy bakteriomocz,
• klinicznie jawne zakażenie, takie jak zapalenie pęcherza moczowego lub ostre odmiedniczkowe zapalenie nerek [1,2].

Przeczytaj również: Jak dbać o drogi moczowe podczas laktacji?

ZUM a pacjent z cewnikiem

Około 80% zakażeń szpitalnych układu moczowego wiąże się z obecnością cewnika w pęcherzu moczowym [3]. Ryzyko zakażenia wzrasta proporcjonalnie do czasu trwania cewnikowania.

Drobnoustroje odpowiedzialne za tego typu zakażenia pochodzą najczęściej:

• z okolicy krocza pacjenta,
• z rąk personelu medycznego,
• ze skontaminowanej końcówki worka na mocz.

Do czynników zwiększających ryzyko ZUM u pacjentów z cewnikiem należą:

• obniżona odporność,
• cukrzyca,
• przewlekła choroba nerek,
• biegunka,
• nieprzestrzeganie zasad aseptyki, zwłaszcza podczas zakładania lub wymiany cewnika [3].

Najczęstszym czynnikiem etiologicznym ZUM u pacjentów z cewnikiem jest Escherichia coli, jednak z wydłużającym się czasem utrzymywania cewnika zwiększa się częstość występowania innych drobnoustrojów, takich jak Proteus spp., Enterobacter spp., Pseudomonas spp., Enterococcus spp., a także zakażenia mieszane. [2,3]

Badania w ZUM – o co może zapytać pacjent?

Przy powikłanym lub nawracającym zakażeniu układu moczowego pacjenci mogą pytać o sposób pobrania moczu, zakres badań laboratoryjnych czy zastosowanie testów aptecznych. Poniżej zebraliśmy najczęstsze wątpliwości, które mogą pojawić się w aptece.

Jakie są podstawowe badania laboratoryjne w diagnostyce ZUM?

Podstawą diagnostyki ZUM jest badanie ogólne moczu i posiew moczu. Badania krwi wykonuje się w przypadku ciężkiego, powikłanego lub nawrotowego zakażenia. Z kolei badania obrazowe (np. USG, TK, RTG) służą do oceny zastoju moczu i obecności złogów w drogach moczowych [1, 2].

Co przekazać pacjentowi wydając pojemnik na badanie moczu?

Mocz należy oddać z tzw. środkowego strumienia, po dokładnym umyciu okolic cewki moczowej i krocza [1]. Próbkę trzeba jak najszybciej dostarczyć do laboratorium – najlepiej w ciągu 2 godzin, lub przechowywać w lodówce do 24 godzin. Należy unikać przyjmowania leków mogących zafałszować wyniki lub poinformować o nich lekarza oraz laboratorium.

Czy testy apteczne na ZUM można stosować kontrolnie?

W ramach kontroli częstych zakażeń układu moczowego można rekomendować pacjentce stosowanie przesiewowych i domowych testów, które wykrywają obecność białka, azotu, krwi i leukocytów a także wzrost pH [5].

Piśmiennictwo:

1. Duława J, Zakażenia układu moczowego jako problem interdyscyplinarny. Podręcznik dla lekarzy i pielęgniarek, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach, 2022.
2. Hryniewicz W, Holecki M, Rekomendacje diagnostyki, terapii i profilaktyki zakażeń układu moczowego u dorosłych, Narodowy Instytut Leków, Warszawa, 2015.
3. Babska K, Prewencja zakażeń układu moczowego u pacjentów z cewnikiem moczowym, Forum Nefrologiczne 2020, tom 13, nr 2, 98–102, ISSN 1899–3338.
4. Kiliś-Pstrusińska K, Zakażenia układu moczowego u dzieci i młodzieży w praktyce lekarza POZ, Lekarz POZ, 1/2016, 77-82.
5. Lennecke K, Hagel K, Przondziono K, Opieka farmaceutyczna w samoleczeniu wybranych chorób, red. Filipek B, MedPharm, Wrocław, 2012, wyd.2.