Alkohol a leki – co farmaceuta powinien wiedzieć o możliwych interakcjach?

Alkohol i leki – to połączenie, które pacjenci często bagatelizują. Tymczasem charakter interakcji może różnić się w zależności od tego, czy alkohol spożywany jest okazjonalnie, czy przewlekle. Jakie mechanizmy stoją za tymi zależnościami? Na co warto uczulić pacjentów?

Alkohol jako ksenobiotyk – dlaczego wpływa na leki?

Etanol jest klasyfikowany jako ksenobiotyk, czyli związek egzogenny podlegający biotransformacji i eliminacji. Może wpływać na farmakokinetykę i farmakodynamikę innych substancji, w tym leków, co sprawia, że rozpatruje się go w kontekście możliwych interakcji lek–alkohol [1]. Zależnie od dawki i częstości stosowania etanolu może dochodzić, np. do sumowania się skutków ubocznych w odniesieniu do układu pokarmowego lub ośrodkowego układu nerwowego [2].

Co trzeba wiedzieć o etanolu w odniesieniu do interakcji lekowych?

Etanol wchłania się w niewielkim stopniu w jamie ustnej (ok. 1%), w ograniczonym stopniu w żołądku (ok. 25%) i głównie w jelicie cienkim (ponad 70%) [4]. Wchłanianie przebiega wolniej w obecności pokarmu, a szybciej na czczo; maksymalne stężenie osiągane jest zwykle w ciągu 30–45 minut [4]. Następnie etanol trafia do żyły wrotnej, a dalej do wątroby, gdzie ulega metabolizmowi oraz efektowi pierwszego przejścia [1].

Metabolizm alkoholu zachodzi głównie z udziałem dehydrogenazy alkoholowej (ADH) i aldehydowej (ALDH) [4], a także CYP2E1 (izoenzym z cytochromu P450) [3]. Szybkość tego procesu zależy m.in. od wieku, uwarunkowań genetycznych, płci, rasy oraz obecności leków wpływających na aktywność wspomnianych enzymów [4]. Co istotne, w przypadku zapalenia błony śluzowej żołądka lub zakażenia Helicobacter pylori aktywność ADH może ulec osłabieniu [4].

Rodzaje interakcji leków z alkoholem

Wyróżnia się 2 zasadnicze rodzaje interakcji leków z alkoholem, mogą one dotyczyć farmakokinetyki lub farmakodynamiki.

Farmakokinetyczne interakcje leków z alkoholem

Alkohol etylowy może mieć realny wpływ na każdy z etapów farmakokinetyki leków, m.in. w ramach jego wchłaniania i odwrotnie [3]. Etanol może:

• zwiększać rozpuszczalność substancji czynnych i tym samym powodować wzrost ich stężenia w przewodzie pokarmowym i kolejno we krwi, co nasila działania niepożądanego leku [3],
• zwiększać szybkość uwalniania leku z danej postaci farmaceutycznej, szczególnie w przypadku tabletek o zmodyfikowanym uwalnianiu, gdzie dochodzi do szybszego rozpuszczania matrycy [3],
• osiągać większe lub mniejsze stężenie we krwi, co jest zależne od leków, które modyfikują czas opróżniania żołądka, np. cyzapryd lub erytromycyna przyspieszają jego opróżnianie, co zwiększa biodostępność etanolu; odwrotną sytuację odnotowuje się przy cholinolitykach, metoklopramidzie, opioidach [3]. W przypadku antagonistów H2 (np. famotydyny) obserwuje się wzrost stężenia alkoholu we krwi, ponieważ blokują enzym ADH, co zmniejsza efekt pierwszego przejścia, a także przyspieszają opróżnianie żołądka [3].

Szczególne znaczenie ma również zależność między lekami i alkoholem w kwestii metabolizmu. W ramach niej mówi się o inhibicji dehydrogenazy aldehydowej. Lekiem dedykowanym do hamowania tego enzymu jest disulfiram stosowany w leczeniu choroby alkoholowej. Jak się jednak okazuje wiele leków może mieć również powinowactwo do jego hamowania. W ramach tego mówi się o tzw. reakcji disulfiramopodobnej [3], w ramach której pacjent może doświadczać zaczerwienienia twarzy, spadku ciśnienia, tachykardii. Leki mogące wywołać wspomnianą reakcję to m.in.:

• antybiotyki – sulfametoksazol [1], cefuroksym [4],
• leki przeciwbakteryjne i przeciwpierwotniakowe – metronidazol, tinidazol [1]
• nifuroksazyd [4],
• ketokonazol [4],
• fenylbutazon [1],
• azotany, np. nitrogliceryna i diazotan izosorbidu [5].

Warto mieć na uwadze fakt, że dawki alkoholu mogące wywołać reakcję disulfiramową mogą pochodzić z leków np. w postaci syropów, które zawierają alkoholowe wyciągi płynne, a także produkty spożywcze, np. ocet czy sosy.[3]

Czy okazjonalne i przewlekłe spożycie alkoholu może mieć wpływ na profil działania leku? Tak, ponieważ odnotowuje się odmienne działanie lub jego brak. Przykładowo sporadyczne spożycie alkoholu może podwyższać stężenie fenytoiny, barbituranów, TLPD, acenokumarolu czy warfaryny. Z kolei w przypadku przewlekłego spożycia odnotowuje się spadek wymienionych leków we krwi i osłabienie działania terapeutycznego [3].

Wiele leków w połączeniu z alkoholem może zwiększać ryzyko uszkodzenia wątroby, np. paracetamolem (zwiększa się stężenie NAPQI – toksycznego metabolitu) lub metotreksat [3].

Interakcje farmakodynamiczne leków z alkoholem

Interakcje farmakodynamiczne mogą wystąpić już po 1 epizodzie spożywania alkoholu, np. w połączeniu z lekami oddziałującymi depresyjnie na OUN [1], ale niektóre z nich mają znaczenie w przypadku przewlekłego spożycia alkoholu. O jakich interakcjach farmakodynamicznych możemy mówić? Może dochodzić do nakładania się lub wielokrotnego spotęgowania efektu farmakodynamicznego. Co ważne w ramach tej interakcji nie obserwuje się zmiany jego stężenia we krwi [1].

W ramach wspomnianej interakcji obserwuje się:

• efekt addytywny w przypadku substancji o zbliżonym mechanizmie działania [3],
• efekt synergistyczny, gdzie efekt biologiczny jest większy niż suma efektów oddziaływania pojedynczych substancji [3].

Oprócz tego interakcja farmakodynamiczna może wiązać się antagonistycznym efektem, gdzie dochodzi do zmniejszenia lub braku efektu biologicznego [3]. Obserwuje się to w przypadku łączenia alkoholu z niektórymi bakteriostatykami, czego efektem jest brak działania przeciwbakteryjnego [1].

Znana jest również interakcja alkoholu z lekami z grupy NLPZ, np. diklofenakiem, flurbiprofenem, ibuprofenem, ketoprofenem czy naproksenem. Takie połączenie może skutkować wzrostem ryzyka krwawienia z przewodu pokarmowego. Zależność ta jest najsilniejsza w przypadku osób nadużywających alkohol [3].

Które grupy leków wchodzą w interakcje z alkoholem?

O interakcjach leków z alkoholem mówi się szczególnie w przypadku następujących grup:

• niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ) – nasilone działanie drażniące na błonę śluzową przewodu pokarmowego, zwiększone ryzyko krwawień [3,4];
• opioidowe leki przeciwbólowe – ryzyko zwiększonego wchłaniania oraz działania depresyjnego na OUN, w tym ośrodek oddechowy [4];
• leki przeciwzakrzepowe i przeciwpłytkowe (warfaryna, acenokumarol) – jednorazowe spożycie dużej ilości alkoholu może hamować ich metabolizm, natomiast przewlekłe picie może go nasilać, co wpływa na INR [1,2];
• leki wpływające na układ sercowo-naczyniowy – może dochodzić do nadmiernego spadku ciśnienia [4], np. w przypadku leków moczopędnych (furosemid, hydrochlorotiazyd), alfa-adrenolityków (prazosyna, doksazosyna, tamsulosyna), ACEI i ARB [5];
• leki przeciwcukrzycowe (np. metformina) i insulina – alkohol ogranicza glukoneogenezę i zużywa zapasy glikogenu, co zwiększa ryzyko hipoglikemii; dodatkowo z metforminą może wystąpić kwasica mleczanowa [3,4];
• leki wpływające na ośrodkowy układ nerwowy – nasilenie działania depresyjnego: senność, zawroty głowy, zaburzenia koordynacji [3,4];
• inhibitory fosfodiesterazy typu 5 (sildenafil, tadalafil) – możliwe wystąpienie zaczerwienienia twarzy, bólów głowy i hipotensji ortostatycznej [5];
• statyny – wzrost ryzyka hepatotoksyczności przy jednoczesnym spożywaniu alkoholu [5].

Alkohol może wchodzić również w interakcje z surowcami roślinnymi, np. obserwuje się zwiększone ryzyko uszkodzenia wątroby w przypadku:

• pluskwicy groniastej,
• pieprzu metystynowego,
• palmy sabałowej [3].

Oprócz tego alkohol może nasilać senność w przypadku rumianku czy kozłka lekarskiego [5].

Rola farmaceuty w prewencji interakcji lek-alkohol

Farmaceuci powinni mieć świadomość, że interakcje lek-alkohol w małym stopniu są to zależności o istotnym klinicznie znaczeniu, które mogą stanowić zagrożenie dla życia. Zdecydowana większość do interakcje umiarkowane lub o małym nasileniu. Zatem większość z nich to te, które manifestują się najczęściej jako nasilenie działań niepożądanych substancji leczniczej. Oprócz tego alkohol jest jednym z ksenobiotyków, który może znosić działanie terapeutyczne leku (szczególnie w przypadku antybiotyków [3].

Warto mieć na uwadze, że wystąpienie i stopień nasilenia interakcji zależy od kilku czynników, wśród nich wymienia się:

• stopień i regularność spożycia alkoholu [1],
• wiek,
• polimorfizm genetyczny enzymów,
• współistniejące choroby,
• stan odżywienia, np. głodzenie indukuje aktywność CYP2E1,
• masa ciała,
• palenie tytoniu.[3]

Warto mieć na uwadze, że część interakcji jest jednak trudna do przewidzenia. Dlatego należy rekomendować pacjentom unikanie alkoholu w przypadku jakiejkolwiek farmakoterapii, zarówno doraźnej, jak i przewlekłej.

Piśmiennictwo:

1. Jurowski K, Piekoszewki W, Toksykologia. TOM 1. Podstawy toksykologii ogólnej i toksykologia narządowa, PZWL, Warszawa, 2020.
2. Woroń J, Siwek M, Interakcje leków w praktyce lekarza specjalisty i lekarza POZ, PZWL, Warszawa, 2024.
3. Wiergowski M, Sein Anand J, Alkohol i człowiek – toksyczny związek, PZWL, Warszawa, 2023
4. Obrzut M, Interakcje leków z żywnością, PZWL, Warszawa, 2023.
5. Waszkiewicz N, Interakcje alkoholu z lekami, Medycyna po Dyplomie, dostęp online 09.05.2025, https://podyplomie.pl/medycyna/21933,interakcje-alkoholu-z-lekami.