Kleszcze, komary, meszki – jaką ochronę zaproponować dorosłym i dzieciom?

Ochrona przed komarami, kleszczami i meszkami to często podejmowany temat w aptece przed wyjazdem wakacyjnym, szczególnie w rejony tropikalne, czy letnim grillem. Ukąszenia owadów bywają kłopotliwe i wywołują dyskomfort. Są również wektorami niektórych chorób infekcyjnych. Jakie środki ochrony przed kąsającymi owadami stosuje się w praktyce u niemowląt, dzieci i dorosłych? Jak inaczej chronić się przed komarami, meszkami czy kleszczami oprócz stosowania repelentów?

Dlaczego należy chronić się przed owadami?

Owady, takie jak komary, meszki i kleszcze, mogą kąsać skórę człowieka, czego efektem są swędzące bąble, zaczerwienienie czy odczyn alergiczny na ślinę owadów. Warto pamiętać, że wiele z nich jest wektorem chorób infekcyjnych, zarówno tych o podłożu bakteryjnym, pasożytniczym, jak i wirusowym [1, 2, 4]. Jakie choroby przenoszą owady żywiące się krwią człowieka? Są to m.in.:

• Borelioza, kleszczowe zapalenie mózgu (choroba odkleszczowa występująca na terenie Polski) [4],
• malaria i gorączka Zachodniego Nilu (choroba przenoszona przez komary w obszarze tropikalnym) [4],
• filariozy (choroba przenoszona przez meszki w krajach Afryki Subsaharyjskiej) [4].

Stosowanie repelentów stanowi element profilaktyki pierwotnej chorób przenoszonych przez owady będące wektorami patogenów [10]. W celu zwiększenia ochrony zaleca się również stosowanie metod uzupełniających, takich jak moskitiery nadłóżkowe i okienne [1, 10] oraz niektóre insektycydy. Przykładem jest permetryna — substancja owadobójcza, a nie repelent — która znajduje zastosowanie w impregnowaniu moskitier, szczególnie w rejonach tropikalnych w ramach profilaktyki przeciwmalarycznej [12].

Jakie są rodzaje repelentów?

Repelenty to substancje odstraszające owady, takie jak komary, meszki i kleszcze. Ich mechanizm działania opiera się na zakłócaniu funkcjonowania neuronów oraz receptorów węchowych odpowiedzialnych za lokalizację gospodarza. Repelenty blokują m.in. receptory wykrywające dwutlenek węgla (CO₂), co znacząco utrudnia owadom odnalezienie człowieka. Warto podkreślić, że środki te nie wykazują działania owadobójczego — ich podstawowym celem jest zapobieganie kontaktowi z owadami i ochrona przed ukąszeniami [2, 3, 5, 11].

Do najczęściej stosowanych repelentów należą:

• DEET,
• IR3535,
• ikarydyna,
• niektóre olejki eteryczne.

DEET – najsilniejszy środek na komary, meszki i kleszcze

DEET (N,N-dietylo-m-toluamid) to jeden z najczęściej stosowanych i najstarszych repelentów, dostępny od lat 50. XX wieku. Występuje w preparatach w stężeniu od 10% do 50% i skutecznie odstrasza komary, meszki oraz kleszcze [2, 3]. Wykazuje także aktywność wobec wszy i karaluchów [12].

DEET jest syntetyczną substancją o oleistej konsystencji, nierozpuszczalną w wodzie, natomiast bardzo dobrze rozpuszczalną w alkoholu [12]. Ze względu na wysoką skuteczność, DEET uznawany jest za „złoty standard” w porównaniu z innymi repelentami [1]. Warto jednak pamiętać, że jego potencjalna toksyczność jest wyższa w porównaniu do nowszych substancji, takich jak ikarydyna czy IR3535 [12].

Ze względu na potencjalną toksyczność, DEET nie zaleca się stosować w dwóch grupach pacjentów:

• dzieci do 2. roku życia [6] (informacja ta znajduje się również na większości etykiet repelentów),
• kobiety w ciąży [6] — choć DEET może przenikać przez łożysko, nie obserwowano działania toksycznego na rozwój płodu, zarówno w badaniach na zwierzętach, jak i u ludzi [5]. Szczególnie w pierwszym trymestrze zaleca się jednak wybór alternatywnych substancji, takich jak ikarydyna lub IR3535 [11].

Skuteczność DEET wobec komarów, podobnie jak w przypadku innych repelentów, zależy od stężenia substancji i jest wyższa niż w przypadku ochrony przed kleszczami. Szacowany czas działania DEET (przede wszystkim wobec komarów) w zależności od stężenia wynosi:

• 5–10 godzin przy stężeniu 30–50% [2],
• około 6 godzin przy stężeniu 20–30% [12],
• około 4 godzin przy stężeniu 10–15% [8],
• około 2 godzin przy stężeniu 7–10% [12],
• 1–2 godziny przy stężeniu 5–7% [4].

Czy stężenie DEET w preparatach do stosowania na skórę może przekraczać 50%? Nie — wyższe stężenia mogą powodować wystąpienie rumienia, martwicy pęcherzykowej skóry oraz bliznowacenia resztkowego [5].

Mimo że DEET wykazuje potencjalnie wyższą toksyczność w porównaniu z innymi repelentami, do tej pory odnotowano niewiele przypadków zatrucia. Objawy toksyczności dotyczą głównie układu nerwowego (tzw. objawy neurotoksyczne) i obejmują [5]:

• letarg,
• ból głowy,
• splątanie,
• dezorientację,
• ataksję,
• drżenie,
• ostrą encefalopatię z psychozą.

Przyczyną objawów neurotoksycznych po ekspozycji na DEET jest zaburzenie funkcji kanałów jonowych, w tym kanałów sodowych i potasowych [9], a także hamowanie aktywności acetylocholinoesterazy [12]. Ze względu na lipofilny charakter DEET ma tendencję do kumulowania się w skórze właściwej oraz w tkance tłuszczowej [1].

Ikarydyna – skuteczna i bezpieczniejsza alternatywa dla DEET

Ikarydyna (znana także jako pikarydyna) to syntetyczny repelent dostępny w preparatach w stężeniu 10–20%. Roztwór ikarydyny w stężeniu 20% wykazuje porównywalną skuteczność do DEET stosowanego w stężeniu 30–50% [1]. W porównaniu z DEET ikarydyna nie wywołuje działania drażniącego ani uczulającego [6]. Dodatkowo wchłania się przez skórę w znacznie mniejszym stopniu — mniej niż 5% podanej dawki (dla porównania: DEET – około 48% w ciągu 6 godzin) [9].

Repelent ten jest dostępny w Europie od 2001 roku, a w Stanach Zjednoczonych od 2005 roku [5].

Jaka jest skuteczność ikarydyny? Wynosi ona, przykładowo wobec kleszczy:

• 100% do 1,5h,
• 80% po 2-4h [1].

Ikarydyna wykazuje aktywność również przeciwko muchom, pszczołom i pchłom. Związek ten odparowuje ze skóry wolniej niż w przypadku DEET [12].

Ikarydyna wg danych literaturowych może być stosować u dzieci od 6. miesiąca życia w stężeniu 5-10% [12]. W praktyce większość preparatów z tym składnikiem ma 10% i jest przeznaczona dla dzieci od 1. roku życia.

IR3535 – słabszy repelent niż ikarydyna i DEET

IR3535 (butyloacetyloaminopropionian) to pochodna aminokwasu beta-alaniny o oleistej konsystencji. Cechuje się niską toksycznością, zarówno po ekspozycji na skórę, jak droga pokarmową (u zwierząt doświadczalnych) [12]. W preparatach występuje w stężeniach 10-20%. W niektórych badaniach IR3535 wykazuje aktywność odstraszającą nie tylko wobec komarów, kleszczy i meszek, ale również wobec os, much [1, 12]. Związek ten może odstraszać owady:

• Do 7-10 godzin przy stężeniu 20% przed komarami z rodzaju Culex i Aedes [13],
• Do 4h przy 20% przed komarami Anopheles [13].

Wg niektórych źródeł związek ten jest bezpieczny od 6. miesiąca życia i kobiet w ciąży [12].

Olejki eteryczne – alternatywa dla syntetycznych repelentów

Alternatywą dla syntetycznych repelentów są olejki eteryczne. Mają jednak dużo węższy zakres działania, jak i czas działania.

Wśród olejków eterycznych, które mogą odstraszać owady wymienia się:

• olejek z eukaliptusa cytrynowego (zawiera m.in. p-menthan-3,8-diol = PMD) – wykazuje aktywność głównie wobec komarów [2, 13],
• olejek goździkowy, cynamonowy i geraniol — wobec komarów (10% emulsja zapewnia ochronę skóry przez około godzinę) [11],
• olejek tymiankowy — wobec kleszczy [11].

Preparaty na bazie olejków eterycznych nie są jednak zalecane do stosowania u kobiet w ciąży ze względu na potencjalne działanie mutagenne (eugenol) lub negatywny wpływ na rozrodczość (citronellol) [1].

Jak bezpiecznie stosować i aplikować repelenty? Wskazówki dla pacjenta

Co przekazać pacjentowi, który chce chronić się przed owadami za pomocą repelentów? Podczas ich stosowania należy przestrzegać kilku podstawowych zasad:

• nie stosować repelentów na uszkodzoną lub zmienioną chorobowo skórę,
• unikać kontaktu preparatu z oczami, ustami i błonami śluzowymi,
• nie aplikować repelentu bezpośrednio na twarz — preparat należy najpierw rozprowadzić na dłoniach, a następnie delikatnie nanieść na skórę twarzy, omijając okolice oczu, ust i nozdrzy,
• stosować repelent na krem z filtrem przeciwsłonecznym (w przypadku stosowania fotoprotekcji); aplikacja repelentu pod filtr SPF może zwiększać ryzyko zatrucia i wystąpienia objawów ogólnoustrojowych przy niektórych środków odstraszających owady, [14, 15]
• nie stosować repelentów pod ubrania ani na odzież — ich tłusta konsystencja może powodować odbarwienia materiału i uszkodzenia tworzyw sztucznych,
• po zakończonej ekspozycji na owady repelent należy zmyć ze skóry.

Warto pamiętać, że intensywne pocenie się, warunki atmosferyczne oraz stan skóry mogą negatywnie wpływać na skuteczność działania repelentów i skracać czas ochrony przed komarami [1, 8].

Jak chronić się przed owadami oprócz repelentów?

W ramach ochrony przed owadami pacjentowi można polecić również inne metody:

• moskitiery montowane w oknach, nad łóżkiem lub w dziecięcych wózkach; w przypadku podróży do rejonów malarycznych zaleca się stosowanie moskitier impregnowanych permetryną; istotna jest także wielkość oczek — nie powinna przekraczać 1,5 mm średnicy, a w przypadku drobniejszych owadów, takich jak muchówki, nawet 0,6 mm [2],
• noszenie ubrań z długimi nogawkami i rękawami, stosownie do warunków pogodowych i strefy klimatycznej, a także stosowanie nakryć głowy i butów na wysokiej podeszwie [2],
• stosowanie świec i kadzidełek z olejkami eterycznymi na zewnątrz.

Warto również uwzględniać pory aktywności owadów i unikać przebywania na zewnątrz w okresach największego ryzyka żerowania.

Piśmiennictwo:

1. Repelenty w profilaktyce chorób odkleszczowych, dostęp on-line 28.04.2025: https://www.pzh.gov.pl/repelenty-w-profilaktyce-chorob-odkleszczowych/.
2. Wroszczyńska A, Nieswoiste metody ochrony przed owadami i kleszczami, Medycyna Praktyczna, dostęp on-line 28.04.2025: https://www.mp.pl/interna/chapter/B16.II.18.53.
3. Kuchar E., Jakie substancje odstraszają owady (kleszcze, komary) i w jakich stężeniach można je stosować u dzieci?, dostęp on-line 28.04.2025, https://www.mp.pl/pytania/pediatria/chapter/B25.QA.19.7.34.
4. Korzeniowski K., Medycyna Podróży. Kompendium, PZWL, Warszawa, 2015
5. Jurowski K., Piekoszewski W., Toksykologia tom 2 Toksykologia szczegółowa i stosowana, PZWL, Warszawa, 2020.
6. Kuna A., Pacjent po tropiku. Najczęstsze choroby tropikalne i pasożytnicze – diagnostyka i leczenie, PZWL, Warszawa, 2024.
7. Guidelines for efficacy testing of mosquito repellents for human skin, dostęp on-line 28.04.2025, https://www.who.int/publications/i/item/WHO-HTM-NTD-WHOPES-2009.4.
8. Mikulak E., Gliniewicz A., Królasik A., Sawicka B., Rabczenko D., Przegl Epidemiol 2012;66(3):479-485, dostęp on-line 28.04.2025, https://www.przeglepidemiol.pzh.gov.pl/Slowo-kluczowe-repelenty/549005.
9. Diethyltoluamide, dostęp on-line 28.04.2025, https://go.drugbank.com/drugs/DB11282
10. Boroń-Kaczmarska A., Wiercińska-Drapało A., Choroby zakaźne i pasożytnicze. T2, PZWL, Warszawa, 2022.
11. Luker, H. A., Salas, K. R., Esmaeili, D., Holguin, F. O., Bendzus-Mendoza, H., & Hansen, I. A. (2023). Repellent efficacy of 20 essential oils on Aedes aegypti mosquitoes and Ixodes scapularis ticks in contact-repellency assays. Scientific reports, 13(1), 1705. https://doi.org/10.1038/s41598-023-28820-9.
12. Tavares, M., da Silva, M. R. M., de Oliveira de Siqueira, L. B., Rodrigues, R. A. S., Bodjolle-d’Almeida, L., Dos Santos, E. P., & Ricci-Júnior, E. (2018). Trends in insect repellent formulations: A review. International journal of pharmaceutics, 539(1-2), 190–209.
13. Grison C., Carrasco D., Pelissier F., Moderc A., Reflexion on Bio-Sourced Mosquito Repellents: Nature, Activity, and Preparation. Frontiers in Ecology and Evolution, 2020, 8.
14. Wang, T., & Gu, X. (2007). In vitro percutaneous permeation of the repellent DEET and the sunscreen oxybenzone across human skin. Journal of pharmacy & pharmaceutical sciences : a publication of the Canadian Society for Pharmaceutical Sciences, Societe canadienne des sciences pharmaceutiques, 10(1), 17–25.
15. Rodriguez, J., & Maibach, H. I. (2016). Percutaneous penetration and pharmacodynamics: Wash-in and wash-off of sunscreen and insect repellent. The Journal of dermatological treatment, 27(1), 11–18. https://doi.org/10.3109/09546634.2015.1050350.