Farmaceuta kontra wszawica – teoria i praktyczne wskazówki

Wszawica to jedna z najczęstszych chorób pasożytniczych skóry, która wciąż pojawia się w aptece – szczególnie wśród dzieci i ich rodzin. Szybka reakcja i właściwe zalecenia mogą znacząco skrócić czas leczenia i ograniczyć ryzyko przeniesienia pasożyta. W artykule znajdziesz praktyczne wskazówki dla farmaceuty – od rozpoznania objawów, przez dobór preparatów, po działania profilaktyczne krok po kroku.

Co to jest wszawica?

Wszawica, znana również jako pedikuloza, to choroba pasożytnicza wywołana przez stawonogi – ektopasożyty, jakimi są wszy [1,3]. W zależności od lokalizacji infestacji, obrazu klinicznego oraz gatunku pasożyta wyróżnia się wszawicę głowową, odzieżową i łonową [1].

W Polsce szacuje się, że wszawicą dotkniętych jest mniej niż 1% populacji, częściej dzieci [4].

Wysokość, na której przytwierdzone są jaja, po uwzględnieniu szybkości wzrostu włosa ludzkiego może określać przypuszczalny czas trwania infestacji [5].

Wszawica głowowa

Wszawica głowowa jest wywoływana przez Pediculus humanus capitis, czyli wesz ludzką. Pasożyt ten przytwierdza swoje jaja (gnidy) do łodyg włosów za pomocą kleistej substancji i żywi się krwią człowieka poprzez ukąszenia skóry głowy [1].

Kogo dotyka wszawica głowowa?

Wszawica głowowa najczęściej dotyczy dzieci oraz osób z długimi włosami. Zdarzają się również „lokalne epidemie” w środowiskach zbiorowych, takich jak przedszkola, szkoły, kolonie czy ośrodki pomocy [1].

Jak przenosi się wszawica?

Wszawica głowowa przenosi się przede wszystkim przez bezpośredni kontakt z osobą zakażoną [1]. Możliwa jest także transmisja pośrednia – poprzez współużytkowanie przedmiotów osobistego użytku, takich jak grzebienie, szczotki, ręczniki, czapki, inne nakrycia głowy czy pościel [1]. Tę drogę uznaje się za mniej prawdopodobną, ale nadal możliwą [5].

Wszy nie skaczą, ani nie fruwają, natomiast bardzo szybko chodzą – 23 cm na minutę [6].

Obraz kliniczny wszawicy głowowej

Objawy mogą pojawić się w ciągu kilku dni od zakażenia. Zmiany skórne występują najczęściej [1]:

• za uszami, w okolicy potylicznej i skroniowej ze względu na bogatość naczyń krwionośnych [3,6],
• na karku, plecach i twarzy (w wyniku alergizacji na ślinę wszy) [6].

Masowe ukąszenia prowadzą do powstania zgrupowanych grudek rumieniowych z intensywnym świądem [1].

W przypadku pierwszego zakażenia świąd może wystąpić dopiero po 4–6 tygodniach, ponieważ tyle trwa rozwój nadwrażliwości [5]. Odpowiedź ta jest wywoływana przez składniki śliny wszy, które mogą powodować miejscowe reakcje nadwrażliwości [1] oraz reakcje alergiczne [5].

Zmiany skórne związane z żerowaniem wszy mogą być widoczne również w obrębie brwi, rzęs, brody oraz włosów łonowych [1].

Czym leczy się wszawicę skóry głowy?

Podstawowe preparaty stosowane w leczeniu wszawicy głowowej obejmują [1,2]:

• Permetrynę w postaci szamponu leczniczego – preparat przeznaczony do stosowania u dzieci powyżej 3. roku życia, w przypadku którego przyjmuje się, że 50 ml szamponu wystarcza na włosy średniej długości (sięgające do ramion), dlatego w przypadku dłuższych włosów konieczne jest zastosowanie 2 opakowań szamponu,
• Dimetykon (olej silikonowy) w postaci lotionów lub szamponów – substancje te blokują przetchlinki oddechowe wszy i gnid, prowadząc do ich uduszenia w ciągu 10 minut. Dodatkowo obniżają przyczepność gnid do włosów.

Kluczowym elementem leczenia jest dokładne wyczesywanie włosów gęstym grzebieniem, co pozwala usuwać zarówno gnidy, jak i dorosłe osobniki pasożyta [1]. Przypomnij pacjentowi, że terapia powinna być powtórzona po 7–10 dniach [1], a leczenie zwykle obejmuje wszystkich domowników [2].

W terapii przeciwwszawiczej stosuje się również nalewki do stosowania na skórę głowy z dodatkiem kwasu octowego [4]:

• nalewkę z ziela ostróżeczki,
• nalewkę piołunowo-wrotyczową.

Oba preparaty wykazują działanie owadobójcze i są przeznaczone dla dzieci powyżej 6.–7. roku życia. Nie powinny być stosowane u kobiet w ciąży i karmiących piersią [4].

O czym pamiętać w trakcie i po leczeniu wszawicy głowowej?

• Gnidy mocno przylegają do włosów dzięki wydzielinie gruczołu cementowego wszy. Do jej rozpuszczenia można zastosować roztwór wody z octem w proporcji 2:1 [1].
• Wyczesywanie gnid i wszy powinno być systematyczne i wykonywane gęstym grzebieniem – najlepiej po zastosowaniu preparatu leczniczego [1].

• W przypadku obecności wszy w obrębie brwi zaleca się stosowanie wazeliny kosmetycznej lub szamponów dziecięcych [1].
• Szczotki i grzebienie należy zdezynfekować lub wymienić na nowe [1].
• Odzież, pościel i ręczniki powinny być prane regularnie w temperaturze 60°C przez co najmniej 10 minut, co umożliwia zniszczenie gnid [2].

Z jakimi chorobami może być pomylona wszawica głowowa?

Wszawicę głowową można pomylić z innymi schorzeniami przebiegającymi ze świądem, takimi jak świerzb, atopowe zapalenie skóry (AZS), łojotokowe zapalenie skóry (ŁZS), zapalenie mieszków włosowych czy łupież skóry głowy. W przypadku nadkażeń bakteryjnych zmiany skórne mogą przypominać liszajec zakaźny [1].

Do czego prowadzi brak lub nieskuteczność eradykacji wszy?

Brak leczenia lub nieskuteczna eradykacja wszy może prowadzić do wystąpienia na skórze [1]:

• zmian wypryskowych,
• zliszajcowacenia,
• nadżerek nadkażonych bakteryjnie,
• skołtunienia włosów.

Możliwe jest również powiększenie okolicznych węzłów chłonnych [1]. W niektórych przypadkach nie można wykluczyć późniejszych zaburzeń psychicznych [2].

Wszawica odzieżowa

Wszawica odzieżowa jest wywoływana przez inny gatunek wszy – Pediculus humanus corporis (wesz odzieżowa). Pasożyt ten bytuje w odzieży i pościeli, gdzie wzdłuż szwów składa gnidy [1].

Wszawica odzieżowa występuje głównie w miejscach przeludnionych, o złych warunkach sanitarnych. Może dotyczyć osób bezdomnych lub żołnierzy przebywających na froncie wojennym [1].

Wesz odzieżowa jest potencjalnym wektorem niektórych chorób zakaźnych, takich jak [1]:

• dur brzuszny lub powrotny,
• gorączka okopowa (wołyńska, pięciodniowa).

Dominującym objawem klinicznym jest świąd. Na skórze pojawiają się zmiany rumieniowe, grudki i guzki. Obserwuje się także przeczosy, nadżerki, nadkażenia oraz powiększenie węzłów chłonnych. Zmiany skórne lokalizują się w miejscach bezpośredniego kontaktu z odzieżą – m.in. na ramionach, szyi, klatce piersiowej i pośladkach [1].

Obraz kliniczny wszawicy odzieżowej, obejmujący zarówno zmiany pierwotne, jak i wynikające z drapania, bywa określany mianem „skóry włóczęgów” lub „skóry wędrowców” [1].

Wszawica łonowa

Wszawica łonowa jest wywoływana przez wesz łonową (Pthirus pubis, syn. Pediculus pubis) [1,3]. Pasożyt ten przenosi się głównie drogą kontaktów seksualnych, ale możliwa jest również transmisja przez odzież i pościel. Wesz łonowa nie jest wektorem chorób zakaźnych [1].

Głównym objawem jest silny świąd, najczęściej zlokalizowany we włosach łonowych i pachowych. Zmiany skórne mogą także występować w obrębie owłosienia brzucha i klatki piersiowej. Rzadko pasożyt bytuje na brwiach, rzęsach oraz owłosionej skórze głowy. Na włosach łonowych widoczne są gnidy.

Charakterystycznym objawem skórnym są szarobłękitne lub ciemnoszare plamy o średnicy od kilku milimetrów do kilku centymetrów. Powstają one w wyniku hemolizy śródskórnego krwiaka po ukłuciu przez pasożyta [1].

Różnice między poszczególnymi rodzajami wszawicy

Jak duże są wszy głowowa, łonowa i odzieżowa? Poszczególne gatunki wszy różnią się rozmiarami.

• Wesz łonowa jest najmniejsza – osiąga długość około 1,5–2 mm.
• Wesz głowowa jest nieco większa – mierzy od 2 do 3,5 mm.
• Wesz odzieżowa to największy gatunek – osiąga długość 3–4,5 mm [3].

Piśmiennictwo:

1. Zalewska-Janowska A, Błaszczyk H, Dermatologia w gabinecie lekarza Podstawowej Opieki Zdrowotnej, PZWL, Warszawa, 2021.
2. Kawalec W, Grenda R, Kulus R, Pediatria Tom 1-2, PZWL, Warszawa, 2024.
3. https://www.mp.pl/pacjent/dermatologia/choroby/chorobyskory/171074,wszy-jak-wygladaja-wszy-wszawica-leczenie-i-zapobieganie.
4. https://www.mp.pl/interna/chapter/B16.II.18.153.3.4.
5. https://podyplomie.pl/publish/system/articles/pdfarticles/000/014/610/original/46-59.pdf.
6. Kuchciak-Brancewicz M, Wszawica głowowa, Dermatologia Praktyczna, 2/2022.